Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν δύο πόλεις στο νησί της Σαλαμίνας, την Αρχαία και την Ομηρική Σαλαμίνα. Το τελευταίο βρισκόταν στη νότια πλευρά του νησιού και ήταν «νότια τέσσερα τέταρτα προς την Αίγινα» όπως αναφέρει ο Παυσανίας.
Η αρχαία πόλη βρισκόταν στη χερσόνησο περιοχή που σήμερα ονομάζεται Κυνόσουρα και στην αμέσως μικρότερη χερσόνησο όπου σήμερα βρίσκεται το Καματερό και τμήμα του Αμπελακίου. Η κύρια πόλη βρισκόταν στην πλευρά του Αμπελακίου και είχε ερείπια περιβόλου, τείχη και αρχαία κτίρια που σχετίζονται με τα «ερείπια της αγοράς», το «Αιάνδειο», τον «Ναό του Αιάντου», το «Ιερό του Ασκληπιού», το «Βωμός των Δώδεκα Θεών», το άγαλμα του Σόλωνα και της Δημοκρατίας, η Στοά, η Πλατφόρμα, το Γυμνάσιο, τα Ιερά του Ερμού και του Διονύσου, όπου τελέστηκαν εκεί οι ιστορικές «Εορτές Ερμαίων και Διονύσου».
Η αρχαία αυτή πόλη θεωρείται ότι κατοικήθηκε μετά την προσάρτηση του νησιού στο Κράτος των Αθηνών ή ότι από τότε κάποιος οικισμός που πιθανότατα υπήρχε εκεί, εξελίχθηκε σε πόλη, στην πόλη που τον 4ο αιώνα π.Χ. μνημονεύεται ως Κολούρης και ταυτίζεται με την πόλη της Σαλαμίνας των ιστορικών χρόνων.
Υστεροελλαδικά ευρήματα βρίσκονται στη θέση «Καμίνια», στον απέναντι βραχίονα του όρμου Αμπελακίου από την Πούντα, στη βάση του ακρωτηρίου Κυνόσουρα, τα οποία σχετίζονται με οικισμό που είχε εγκλωβιστεί στη Σελήνια. Μετά την κατάκτηση του νησιού από τον εγκατάσταση του Αθηναϊκού Δήμου και της Αθηναϊκής Διοίκησης, ο όρμος του Αμπελακίου με τη μικρή κοιλάδα του και η σύνδεση με το λιμάνι του Πειραιά επέτρεψαν να εγκατασταθεί εκεί το αναδυόμενο αστικό κέντρο όλου του νησιού και να σχηματιστεί η περίφημη πόλη του Χρυσή Εποχή του Περικλή (5ος π.Χ.) και αυτός ο όρμος να γίνει λιμάνι επικοινωνίας, εμπορικός σταθμός και ανταλλαγής αγαθών. Τα ευρήματα της ανασκαφής που πραγματοποίησε το 1918 ο Αντώνιος Κεραμόπουλος επιβεβαιώνουν την ακμή της πόλης. Αποκαλύφθηκε τμήμα του τείχους της πόλης με πέντε πύλες, αναθηματικά βάθρα, θραύσματα αναθηματικών αγγείων κ.λπ.
Η Σαλαμίνα των ελληνιστικών χρόνων παρουσιάζεται πλέον ως αυτόνομος δήμος, με δικαίωμα κοπής νομισμάτων μέχρι τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους, αλλά στην πραγματικότητα βρισκόταν υπό την άμεση εξάρτηση της Αθήνας. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν την Αρχαία πόλη σημαντικό εμπορικό σταθμό και αυτό φαίνεται από την επιμονή που επέδειξαν στη διατήρηση των δικαιωμάτων επί των προσόδων του νησιού. Πιο εμφανής όμως είναι η εξάρτηση της Σαλαμίνας από την Αθήνα και τους Σαλαμινίους, η οποία όμως περιελάμβανε και τη συμμετοχή ένοπλων Αθηναίων εφήβων στο εσωτερικό του νησιού.
Επιγραφές μας πληροφορούν ότι τα τείχη της Σαλαμίνας επισκευάστηκαν μεταξύ των ετών 307 π.Χ. και 304 π.Χ. Επίσης γύρω στο 130 π.Χ. χτίστηκε ένας από τους τοίχους της Στοάς, επισκευάστηκαν τα ιερά και διακοσμήθηκαν διάφορα σημεία της πόλης.
Από όλα όσα αναφέραμε, γίνεται κατανοητό ότι η αρχαία πόλη της Σαλαμίνας ήταν ένας από τους σημαντικότερους οικονομικούς και εμπορικούς σταθμούς της αρχαιότητας και έπαιξε ρόλο στην ευρύτερη περιοχή. η Εφορεία Αρχαιοτήτων κα Ιφιγένεια Δεκουλάκος φέρνουν στο φως σημαντικές αρχαιότητες. Ένα από τα τελευταία ευρήματα είναι ένα ψηφιδωτό από Δρυίδες, καθώς και υπολείμματα σπιτιών που σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση, με εσωτερικές αυλές, πηγάδια και εγκαταστάσεις λουτρών. Οι τάφοι είναι κυρίως λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι και σπάνια με κεραμίδια. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι τα ευρήματα θα είναι ανεξάντλητα και θα δώσουν την πρέπουσα θέση προβολής της Αρχαίας Σαλαμίνας.
Δείτε το βίντεο του Μιχάλη Μίλλερ
